Η Αθήνα στο πέρασμα από τον 19ο στον 20ο αιώνα.

Η Αθήνα λίγο πριν το ξεκίνημα του 20ου αιώνα, το 1896, είχε πληθυσμό γύρω στους 123.000 κατοίκους. Εκείνη τη χρονιά θα διεξαχθούν οι πρώτοι σύγχρονοι Ολυμπιακοί Αγώνες. Ένα σημαντικό γεγονός για μια πόλη που προσπαθούσε να φανεί αντάξια του ένδοξου παρελθόντος της όμως ατένιζε με αισιοδοξία και το μέλλον.
Εν τω μεταξύ, πολλά είχαν μεσολαβήσει από την ανακήρυξη της Αθήνας ως πρωτεύουσα της Ελλάδας, το 1834.
Εκείνη την εποχή η Αθήνα δεν ήταν παρά ένας σωρός ερειπίων γύρω απ'την Ακρόπολη. Το Νοέμβριο του 1831 εγκαθίστανται στην Ελλάδα οι αρχιτέκτονες Σταμάτης Κλεάνθης και Εduard Schaubert με σκοπό να καταρτίσουν το πολεοδομικό τους σχέδιο για τη πόλη. Αυτό υποβλήθηκε για πρώτη φορά το 1833.
Η Αθήνα των Κλεάνθη-Schaubert είχε έκταση 2.890 στρέμματα με πρόβλεψη για 35-40.000 κατοίκους, αριθμός που θεωρήθηκε υπερβολικός εκείνη την εποχή.
Όμως, το συγκεκριμένο σχέδιο ήταν εξ'αρχής καταδικασμένο να μην εφαρμοστεί. Με τα προβλήματα που προέκυψαν σε σχέση με τις απαλλοτριώσεις και τις αντιδράσεις των ιδιοκτητών γης, η εφαρμογή του αποφασίστηκε να ανασταλεί το 1834. Στη συνέχεια έρχεται ο Βαυαρός αρχιτέκτονας Leo von Klenze που επιφέρει τις δικές του αλλαγές στο σχέδιο. Διαφοροποιήσεις στις λειτουργίες της πόλης και μείωση της συνολικής επιφάνειας στα 2.136 στρέμματα. Το σχέδιο Klenze εγκρίθηκε στις 18 Σεπτεμβρίου 1834. Φυσικά οι τροποποιήσεις αυτού του σχεδίου δεν έλειψαν παρότι είχαν γίνει πολλές εκπτώσεις σε σχέση με το αρχικό (στένεμα λεωφόρων, μείωση χώρων πρασίνου κλπ) , ενώ ουσιαστικά καμία από τις προτάσεις και τα σχέδια μετά το 1834 δεν είχαν δυνατότητα εφαρμογής. Αυτό είχε ως συνέπεια και τη διατήρηση μεγάλου μέρους της Παλιάς Πόλης, που στο αρχικό σχέδιο των Κλεάνθη-Schaubert προβλεπόταν να απαλλοτριωθεί κατά το ήμισυ χάριν αρχαιολογικών ανασκαφών.
Όμως μαζί με τα "σχέδια" άρχισαν να παρουσιάζονται και τα τροποποιητικά διατάγματα τα οποία προσπαθούσαν να ανταποκριθούν στις πραγματικές δυσκολίες που προέκυπταν. Έτσι, με τροποποιητικό διάταγμα του 1837 αντιμετωπίστηκε το εκκρεμές ζήτημα των Ανακτόρων (σημερινή Βουλή), ώστε να χτιστούν στη θέση που βρίσκονται σήμερα. Ενιαίο σχέδιο με έγκριση εφαρμογής δεν υπήρξε ποτέ.

Άποψη της Αθήνας γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα. Στο βάθος, τα Ανάκτορα.

Η Αθήνα, αρχικά, αναπτύσσεται και επεκτείνεται με αργούς ρυθμούς. Από αρχιτεκτονικής πλευράς σημαντική ήταν η επικράτηση του νεοκλασικισμού, κυρίως με τη συμβολή των Γερμανών αρχιτεκτόνων. 

Τη περίοδο 1880-1900 ο πληθυσμός της Αθήνας διπλασιάζεται. Η διαδικασία επέκτασης της πόλης δεν αλλάζει, με τμηματικές και ανεξέλεγκτες προσθήκες χωρίς μέριμνα. Με την αύξηση του πληθυσμού, πολλαπλασιάζονται και οι επιχειρήσεις πώλησης οικοπέδων (συνήθως εκτός σχεδίου), ενώ αυξάνεται και η οικοδομική δραστηριότητα. Μεταξύ του 1890 και του 1902 ο μέσος όρος αδειών οικοδομής που χορηγήθηκαν είναι 287 το χρόνο. Τη περίοδο μεταξύ 1903 και 1916 ο μέσος όρος αυξάνεται σε 478.

Παρ'όλα τα προβλήματα, η Αθήνα αποκτάει παράλληλα αέρα ευρωπαϊκής πρωτεύουσας μέσα από τα έργα του Τσίλλερ, των αδελφών Χάνσεν, αλλά και του Λ. Καυταντζόγλου (Πολυτεχνείο, Αρσάκειο κλπ). 

Η ανάπτυξη της Αθήνα ως τα τέλη της δεκαετίας του 1870, σε χάρτη του Kaupert, που εκδόθηκε το 1881.

Η Ερμού το 1896.

Η πλατεία Ομονοίας στις αρχές του 20ου αιώνα, σε καρτ-ποστάλ του 1903. Δεξιά εικονίζεται το Ξενοδοχείο Πάγκειον (Παράρτημα) και το καφενείο Ζαχαράτου-Καπερώνη στο ισόγειο (γωνία Ομόνοιας-3ης Σεπτεμβρίου). 

Η περιοχή γύρω απ'την Ακρόπολη το 1890. Στο βάθος αριστερά διακρίνονται τα Ανάκτορα.

Η οδός Σταδίου στη συμβολή με την οδό Αιόλου, στις αρχές του 20ου αιώνα. Αριστερά το ξενοδοχείο "Μασσαλία" που στα τέλη του 1901 μετονομάστηκε σε "Μεγάλη Μασσαλία", οπότε η φωτογραφία πρέπει να είναι από εκείνη την εποχή ή λίγο μετά. Πιθανότατα έργο του αρχιτέκτονα Λ. Καυταντζόγλου. Το κτίριο οικοδομήθηκε γύρω στο 1880-1890 και χαρακτηρίστηκε διατηρητέο σύμφωνα με υπουργική απόφαση που δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 257Β/20-3-1980.

Οδός Αιόλου, Ιούνιος 1892. Μια εικόνα από τη καθημερινότητα της Αθήνας στα τέλη του 19ου αιώνα.

"Ο κάτωθι του Αρδητού χώρος όπως ήτο πριν κτισθή το Στάδιον", έγραφε η λεζάντα που συνόδευε τη πιο πάνω φωτογραφία, στην εφημερίδα "Εμπρός" στις 3/5/1929 σε άρθρο σχετικό με τις πρώτες Ολυμπιάδες. Οι πρώτοι σύγχρονοι Ολυμπιακοί Αγώνες θα γίνουν στην Αθήνα το 1896. Γι'αυτό το σκοπό και με την οικονομική συμβολή του εθνικού ευεργέτη Γεωργίου Αβέρωφ, γίνεται πραγματικότητα η κατασκευή του Παναθηναϊκού Σταδίου (φωτό κάτω).

Η Ακαδημία Αθηνών γύρω στο 1890. Αποτελεί το σημαντικότερο έργο του Δανού αρχιτέκτονα Θεόφιλου Χάνσεν στην Αθήνα. 

Το Βασιλικό Θέατρο (σήμερα Εθνικό) στις αρχές του 20ου αιώνα. Κτίστηκε μεταξύ 1895 και 1901 από τον αρχιτέκτονα Ερνέστο Τσίλλερ. Λειτούργησε ως "Βασιλικό Θέατρο" από το 1901 έως το 1908, οπότε και αποφασίστηκε να κλείσει (με τη σύμφωνη γνώμη του Βασιλιά) λόγω χρεωκοπίας. 

Η οδός Φιλελλήνων κατά τη τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα. 

Άλλη μια εικόνα της οδού Φιλελλήνων, γύρω στα τέλη του 19ου αι. ή στις αρχές του 20ου. Στο βάθος φαίνεται η πλατεία Συντάγματος, ενώ σε πρώτο πλάνο διακρίνεται το ιππήλατο τραμ. Κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα αναπτύχθηκαν οι δημόσιες συγκοινωνίες στη χώρα μας. Το 1869 εγκαινιάζεται η πρώτη σιδηροδρομική γραμμή της Αθήνας, με τη γραμμή Θησείο-Πειραιάς.  Το 1895 η γραμμή επεκτάθηκε μέχρι την Ομόνοια, με μερικώς υπόγεια γραμμή. Το 1904 οι ατμοκίνητες αμαξοστοιχίες αντικαταστάθηκαν με ηλεκτρικές. Η συγκοινωνία στο εσωτερικό της πρωτεύουσας ξεκίνησε με σχετική καθυστέρηση. Το 1883 μια βελγική εταιρία σύναψε σύμβαση με το κράτος και εγκατέστησε στην Αθήνα ιππήλατο τροχιόδρομο (τραμ). Το 1887 εγκατέστησε ατμοκίνητο τραμ που συνέδεε την Αθήνα με το Φάληρο και τον Πειραιά.

  

Άποψη της Λεωφόρου Β. Αμαλίας στις αρχές του 20ου αιώνα.

Η οδός Ερμού από τη πλατεία Συντάγματος τη πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα. Αριστερά, ένα από τα ξενοδοχεία της περιοχής εκείνη την εποχή, το "Βικτωρία".

Η οδός Κοραή τη δεκαετία του 1890. Στο βάθος το κτίριο του Πανεπιστημίου έργο του αρχιτέκτονα Ηans Christian Hansen (1803-1883), αδελφό του Θεόφιλου Χάνσεν. (κλικ για ζουμ)

Το Ζάππειο μέγαρο (φωτό: αφοί Ζαγκάκη). Ως χρονολογία αναφέρεται το 1888, έτος κατά το οποίο έγιναν τα επίσημα εγκαίνια του μεγάρου, στις 20 Οκτωβρίου. 

Άποψη της Αθήνας γύρω στο 1900. Δεξιά, το αιώνιο σύμβολο της πόλης. Μιας πόλης που αναπτύσσεται ολοένα και πιο γρήγορα με το πέρασμα στον 20ο αιώνα.  Ο πληθυσμός της συνεχώς αυξάνεται και το 1920 έχει φτάσει στους 292.991 κατοίκους. Με τη Μικρασιατική καταστροφή, το 1922 και τη συνθήκη της Λωζάνης (1923) με την ανταλλαγή πληθυσμών ανάμεσα σε Ελλάδα και Τουρκία, η πρωτεύουσα, όπως και άλλες πόλεις της χώρας, θα γνωρίσει μια από τις μεγαλύτερες πληθυσμιακές εκρήξεις στην ιστορία της. Στο διάστημα 1920-1928 η Αθήνα θα έχει αύξηση κατά 54% και ο Πειραιάς κατά 85% ! Μέχρι το 1930 η έκταση της Αθήνας θα φτάσει τα 29.083 στρέμματα, δηλαδή 10 φορές περισσότερο από το "φιλόδοξο" σχέδιο των Κλεάνθη-Schaubert. 

Φυσικά είναι πολλά τα θέματα που παρουσιάζουν ενδιαφέρον και θα μπορούσαν να αναφερθούν για την Αθήνα εκείνης της περιόδου. Όμως θα δοθεί η ευκαιρία να γίνει και άλλο σχετικό αφιέρωμα. 

Billy.

(photos αρχείο Billy Files)